Bozukluğun Biyolojik Olarak Azaltılması: İlaç Terapisi ve Beyin Terapisi
Diğer tıbbi sorunlar gibi, psikolojik bozukluklar da bazı durumlarda biyolojik olarak tedavi edilebilir. Biyomedikal terapiler, merkezi sinir sisteminin hareketini etkileyerek psikolojik bozukluğu azaltmak için tasarlanmış tedavilerdir. Bu tedaviler öncelikle ilaç kullanımını içermekle birlikte elektrokonvülsif terapi (ECT), transkraniyal manyetik stimülasyon (TMS) ve psikocerrahi gibi doğrudan beyin müdahalesi yöntemlerini de içermektedir.
İlaç Tedavileri
Psikologlar, beyindeki nörotransmitterlerin uygun bir dengede olmasının ruh sağlığı için gerekli olduğunu bilirler. Kimyasallar arasında uygun bir denge varsa, kişinin ruh sağlığı kabul edilebilir olacaktır, ancak kimyasal dengesizlik varsa psikolojik bozukluk ortaya çıkacaktır. En sık kullanılan biyolojik tedaviler, hastaya merkezi sinir sistemindeki (MSS) nörotransmitterlerin üretimini ve geri alımını etkileyen ilaçlar sağlar. Bu ilaçların kullanımı hızla artmaktadır ve ilaç tedavisi artık çoğu psikolojik rahatsızlığın tedavisinde en yaygın yaklaşımdır.
Belirli semptomları hedef alabilen bazı tıbbi tedavilerin aksine, mevcut psikolojik ilaç tedavileri bu kadar spesifik değildir; belirli davranışları veya düşünce süreçlerini değiştirmezler ve psikolojik bozuklukları gerçekten çözmezler. Bununla birlikte, bozukluğu "tedavi edemeseler" de, ilaç tedavileri, özellikle psikolojik terapi ile birleştirildiklerinde, çeşitli psikolojik bozuklukların tedavisinde yararlı terapötik yaklaşımlardır. Bireysel hasta için en iyi ilaç kombinasyonu genellikle deneme yanılma yoluyla bulunur (Biedermann & Fleischhacker, 2009).
Psikolojik bozuklukları tedavi etmek için kullanılan başlıca ilaç sınıfları ve marka isimleri aşağıdaki tablo "Psikolojik Bozuklukları Tedavi Etmek için Kullanılan Yaygın İlaçlar"da gösterilmektedir.
Tablo; Psikolojik Bozuklukların Tedavisinde Kullanılan Yaygın İlaçlar
| Sınıf | Tür | Marka isimleri | Düzensizlik |
| Psikostimülanlar | Ritalin, Adderall, Dexedrine | Dikkat eksikliği/hiperaktivite bozukluğu (DEHB) | |
| Antidepresanlar | Trisiklikler | Elavil, Tofranil | Depresyon ve anksiyete bozuklukları |
| Antidepresanlar | Monamin oksidaz inhibitörleri (MAOI’ler) | Ensam, Nardil, Parnate, Marpaln | Depresyon ve anksiyete bozuklukları |
| Antidepresanlar | SSRI’lar | Prozac, Paxil, Zoloft | Depresyon ve anksiyete bozuklukları |
| Antidepresanlar | Diğer geri alım inhibitörleri | Effexor, Celexa, Wellbutrin | Depresyon ve anksiyete bozuklukları |
| Duygudurum dengeleyiciler | Eskalith, Lithobid, Depakene | Bipolar bozukluk | |
| Antianksiyete ilaçları | Sakinleştiriciler (benzodiazepinler) | Valium, Xanax | Anksiyete, panik ve duygudurum bozuklukları |
| Antipsikotikler (Nöroleptikler) | Thorazine, Haldol, Clozaril, Risperdal, Zyprexa | Şizofreni |
DEHB Tedavisinde Uyarıcıların Kullanımı
Dikkat eksikliği/hiperaktivite bozukluğu (DEHB) genellikle bilişsel davranış terapisi (BDT) ile birlikte biyomedikal terapi ile tedavi edilir. DEHB için en sık reçete edilen ilaçlar Ritalin, Adderall ve Dexedrine gibi psikostimülanlardır. İlaçların kısa etkili formları hap olarak alınır ve 4 ila 12 saat arasında etkisini sürdürür, ancak bazı ilaçların kalçaya takılabilen ve 12 saate kadar etkisini sürdüren uzun etkili formları (deri bantları) da mevcuttur. Bant sabah erken saatlerde çocuğa yerleştirilir ve tüm gün takılır.
Uyarıcılar, DEHB'nin dikkatsizlik, dürtüsellik ve hiperaktivite gibi başlıca semptomlarını, bunları alan çocukların yaklaşık %75'inde genellikle dramatik bir şekilde iyileştirmektedir (Greenhill, Halperin ve Abikof, 1999). Ancak ilaçların etkisi çabuk geçer. Ayrıca, en iyi ilaç ve en iyi dozaj çocuktan çocuğa değişir, bu nedenle doğru kombinasyonu bulmak biraz zaman alabilir.
Hiperaktivite içeren bir bozukluğun, normalde aktiviteyi artıran bir ilaç olan psikostimülan ile tedavi edilmesi size şaşırtıcı gelebilir. Cevap dozajda yatmaktadır. Yüksek dozda uyarıcı alındığında aktiviteyi artırır, ancak daha küçük dozlarda aynı uyarıcılar dikkati artırır ve motor aktiviteyi azaltır (Zahn, Rapoport ve Thompson, 1980).
Çocuklarda psikostimülanların en yaygın yan etkileri arasında iştah azalması, kilo kaybı, uyku sorunları ve ilacın etkisi azaldıkça sinirlilik yer alır. Çoğu durumda büyüme kalıcı olarak etkilenmese de, uyarıcı ilaçlar çocuklarda büyüme hızının biraz azalmasıyla da ilişkili olabilir (Spencer, Biederman, Harding ve O'Donnell, 1996).
Antidepresan İlaçlar
Antidepresan ilaçlar ruh halini iyileştirmek için tasarlanmış ilaçlardır. Öncelikle depresyon tedavisinde kullanılsalar da anksiyete, fobiler ve obsesif kompulsif bozukluklardan muzdarip hastalar için de etkilidirler. Antidepresanlar, serotonin, norepinefrin ve dopamin gibi duygularla ilgili nörotransmitterlerin üretimini ve geri alımını etkileyerek çalışır. Neden işe yaradıkları henüz tam olarak bilinmemekle birlikte, ilaçların etkisiyle MSS'deki nörotransmitterlerin miktarı arttığından, kişi genellikle daha az depresyon yaşar.
Orijinal antidepresanlar, Tofranil ve Elavil markalı trisiklik antidepresanlar ve monamin oksidaz inhibitörleriydi (MAOI'ler). Bu ilaçlar sinapslardaki serotonin, norepinefrin ve dopamin miktarını artırarak etki gösterir, ancak kan basıncında potansiyel artışlar ve belirli diyetleri takip etme ihtiyacı gibi ciddi yan etkileri de vardır.
Günümüzde en çok reçete edilen antidepresanlar Prozac, Paxil ve Zoloft gibi seçici serotonin geri alım inhibitörleridir (SSRI'lar); bunlar sinapsta serotoninin geri alımını seçici olarak engellemek ve böylece MSS'de daha fazla serotonin bırakmak üzere tasarlanmıştır. SSRI'lar trisikliklere veya MAOI'lere göre daha güvenlidir ve daha az yan etkiye sahiptir (Fraser, 2000; Hollon, Thase ve Markowitz, 2002). SSRI'lar etkilidir, ancak bunları kullanan hastalar genellikle ağız kuruluğu, kabızlık, bulanık görme, baş ağrısı, ajitasyon, uyuşukluk ve cinsel zevkte azalma gibi bazen hoş olmayan çeşitli yan etkilerden muzdariptir.
Son zamanlarda, SSRI'ların gençler ve genç yetişkinler arasında intihar riskini artırabileceğinden endişe duyulmaktadır, çünkü muhtemelen ilaçlar çalışmaya başladığında hastalara daha fazla enerji verirler ve bu da onları planladıkları ancak gerçekleştirecek enerjiden yoksun oldukları intiharı gerçekleştirmeye yönlendirebilir. Bu endişe, FDA'nın SSRI ilaçlarına bir uyarı etiketi koymasına ve doktorların bu yaş grubuna antidepresan reçete etme konusunda daha seçici davranmasına yol açmıştır (Healy & Whitaker, 2003; Simon, 2006; Simon, Savarino, Operskalski, & Wang, 2006).
Antidepresanların etkilerinin ortaya çıkması haftalar hatta aylar sürebileceğinden, doktorlar genellikle hangi ilaçların en etkili olduğunu belirlemek için her hastayla birlikte çalışır ve tedavi süresince ilaçları sık sık değiştirebilir. Bazı durumlarda SSRI'lar yerine veya bunlara ek olarak başka antidepresan türleri de kullanılabilir. Bu ilaçlar da serotonin, norepinefrin ve dopamin dahil olmak üzere nörotransmitterlerin geri alımını engelleyerek çalışır. Bu ilaçların marka isimleri Effexor ve Wellbutrin'i içerir.
Bipolar bozukluktan muzdarip olan hastalara SSRI'lar veya diğer antidepresanlar yardımcı olmaz çünkü bu hastaların bozukluğu da aşırı olumlu ruh hallerinin deneyimlenmesini içerir. Bu hastalar için tedavi daha karmaşıktır ve genellikle duygudurum dengeleyici ilaçlarla birlikte antipsikotik ve antidepresanların bir kombinasyonunu içerir (McElroy & Keck, 2000). En iyi bilinen duygudurum dengeleyici olan lityum karbonat (veya "lityum"), 1970'lerde FDA tarafından hem manik hem de depresif atakları tedavi etmek için onaylanmıştır ve çok etkili olduğu kanıtlanmıştır. Antikonvülsan ilaçlar da duygudurum dengeleyici olarak kullanılabilir. Bir başka ilaç olan Depakote'nin de çok etkili olduğu kanıtlanmıştır ve bazı bipolar hastalar lityumdan daha iyi sonuç alabilmektedir (Kowatch ve ark., 2000).
Lityum alan kişiler, ilaç seviyelerinin uygun aralıkta olduğundan emin olmak için düzenli kan testleri yaptırmalıdır. Lityumun potansiyel olumsuz yan etkileri koordinasyon kaybı, konuşma bozukluğu, sık idrara çıkma ve aşırı susamadır. Yan etkiler genellikle hastaların ilaçlarını almayı bırakmalarına neden olsa da, tedavinin aralıklı değil sürekli olması önemlidir. Bipolar bozukluğun tedavisi yoktur, ancak ilaç tedavisi birçok kişiye yardımcı olmaktadır.
Antianksiyete İlaçları
Antianksiyete ilaçları korku veya anksiyeteyi hafifletmeye yardımcı olan ilaçlardır. Nörotransmitter GABA'nın etkisini artırarak çalışırlar. Artan GABA seviyesi, otonom sinir sisteminin sempatik bölümünün hareketini engellemeye yardımcı olarak sakinleştirici bir deneyim yaratır.
Antianksiyete ilaçlarının en yaygın sınıfı benzodiazepinler olarak bilinen sakinleştiricilerdir. Yılda milyonlarca kez reçete edilen bu ilaçlar arasında Ativan, Valium ve Xanax bulunmaktadır. Benzodiazepinler hafif anksiyete bozukluklarını tedavi etmek için birkaç dakika içinde etki eder, ancak önemli yan etkileri de vardır. Bağımlılık yaparlar, sıklıkla toleransa yol açarlar ve uyuşukluk, baş dönmesi ve artan anksiyetenin nüksetmesi de dahil olmak üzere hoş olmayan yoksunluk semptomlarına neden olabilirler (Otto ve ark., 1993). Ayrıca, benzodiazepinlerin etkileri alkolün etkilerine çok benzediğinden, alkolle birlikte kullanıldıklarında çok tehlikelidirler.
Antipsikotik İlaçlar
Yirminci yüzyılın ortalarına kadar şizofreniye kaçınılmaz olarak tuhaf, yıkıcı ve potansiyel olarak tehlikeli davranışlar da dahil olmak üzere pozitif semptomların varlığı eşlik ediyordu. Sonuç olarak, şizofrenler kendilerini kendilerinden ve toplumu onlardan korumak için akıl hastanelerine kapatıldı. 1950'lerde, şizofreninin pozitif semptomlarının çoğunu azaltabilen klorpromazin (Thorazine) adlı bir ilaç keşfedildi. Klorpromazin birçok antipsikotik ilacın ilkiydi.
Antipsikotik ilaçlar (nöroleptikler) şizofreni ve ilgili psikotik bozuklukların semptomlarını tedavi eden ilaçlardır. Günümüzde Thorazine, Haldol, Clozaril, Risperdal ve Zyprexa gibi birçok antipsikotik ilaç bulunmaktadır. Bu ilaçlardan bazıları şizofreninin pozitif semptomlarını, bazıları ise hem pozitif, hem negatif hem de bilişsel semptomları tedavi eder.
Klorpromazinin keşfi ve kliniklerde kullanımı, psikiyatrik tedavideki en büyük ilerleme olarak tanımlanmıştır, çünkü dünya çapında psikiyatri hastanelerindeki hastaların prognozunu önemli ölçüde iyileştirmiştir. Antipsikotik ilaçların kullanılması, yüz binlerce insanın akıl hastanelerinden bireysel evlere veya toplum ruh sağlığı merkezlerine taşınmasına ve çoğu durumda normale yakın hayatlar yaşamasına olanak sağlamıştır.
Antipsikotikler, limbik sistemdeki sinapslarda dopamin iletimini azaltarak şizofreninin pozitif semptomlarını azaltır ve serotonin seviyelerini etkileyerek negatif semptomları iyileştirir (Marangell, Silver, Goff ve Yudofsky, 2003). Etkili olmalarına rağmen antipsikotiklerin huzursuzluk, kas spazmları, baş dönmesi ve bulanık görme gibi bazı olumsuz yan etkileri vardır. Ayrıca, uzun süreli kullanımları, genellikle ağız bölgesinde kontrol edilemeyen kas hareketlerine neden olan tardif diskinezi adı verilen bir durum olan kalıcı nörolojik hasara neden olabilir (National Institute of Mental Health, 2008). Yeni antipsikotikler, eski ilaçlara kıyasla daha az yan etkiyle daha fazla semptomu tedavi etmektedir (Casey, 1996).
Doğrudan Beyin Müdahale Terapileri
Ciddi bozukluk vakalarında, beynin elektriksel aktivasyonu veya beyin ameliyatı yoluyla beyin aktivitesini doğrudan etkilemek istenebilir. Elektrokonvülsif terapi (EKT), psikolojik bozuklukları hafifletmek için tasarlanmış, beyinden elektrik akımlarının geçirildiği ve kasıtlı olarak kısa bir nöbetin tetiklendiği tıbbi bir prosedürdür (Aşağıdaki şekil "Elektrokonvülsif Terapi (EKT)"). EKT 1930'lardan beri ağır depresyon tedavisinde kullanılmaktadır.
İlk geliştirildiğinde, prosedür elektrik verilmeden önce hastanın bir masaya bağlanmasını içeriyordu. Hasta şok nedeniyle bayılmış, şiddetli kasılmalara girmiş ve daha sonra genellikle ne olduğunu hatırlamadan uyanmıştır. Günümüzde EKT yalnızca diğer tüm tedavilerin başarısız olduğu en ağır vakalarda kullanılmaktadır ve uygulama daha insancıldır. Hastaya önce kas gevşeticiler ve genel anestezi verilir ve mümkün olan en az riskle en fazla faydayı elde etmek için hassas bir şekilde hesaplanmış elektrik akımları kullanılır.
EKT çok etkilidir; üç seans EKT uygulanan kişilerin yaklaşık %80'i depresyonlarından dramatik bir şekilde kurtulduklarını bildirmektedir. EKT'nin intihar düşüncelerini azalttığı ve birçok intiharı önlediği varsayılmaktadır (Kellner ve ark., 2005). Öte yandan, EKT'nin olumlu etkileri her zaman kalıcı değildir; EKT uygulanan hastaların yarısından fazlasında bir yıl içinde nüks görülür, ancak antidepresan ilaçlar bu sonucu azaltmaya yardımcı olabilir (Sackheim ve ark., 2001). EKT ayrıca kısa süreli hafıza kaybına veya bilişsel bozukluğa da neden olabilir (Abrams, 1997; Sackheim ve ark., 2007).
Şekil; Elektrokonvülsif Terapi (EKT)
EKT kullanılmaya devam etse de, kronik depresyon tedavisinde daha yeni yaklaşımlar da geliştirilmektedir. Beyin stimülasyonunun daha yeni ve daha nazik bir yöntemi, beyni elektriksel olarak uyarmak için titreşimli bir manyetik bobin kullanan psikolojik bozukluğu azaltmak için tasarlanmış tıbbi bir prosedür olan transkraniyal manyetik stimülasyondur (TMS) (Aşağıdaki şekil "Transkraniyal Manyetik Stimülasyon (TMS)"). TMS, depresyonlu kişilerde daha az aktif olan prefrontal korteksteki nöral devreleri aktive ederek ruh halinin yükselmesine neden olarak çalışıyor gibi görünmektedir. TMS sedasyon olmadan uygulanabilir, nöbetlere veya hafıza kaybına neden olmaz ve EKT kadar etkili olabilir (Loo, Schweitzer ve Pratt, 2006; Rado, Dowd ve Janicak, 2008). TMS ayrıca Parkinson hastalığı ve şizofreni tedavisinde de kullanılmıştır.
Şekil; Transkraniyal Manyetik Stimülasyon (TMS)
Yıllar boyunca devam eden şiddetli depresyonu olan kişiler için başka biyomedikal tedaviler de geliştirilmektedir. Yaklaşımlardan biri, beyin sapından kalbe doğru inen büyük bir sinir olan vagus sinirini uyaran bir cihazın göğse yerleştirilmesini içerir (Corcoran, Thomas, Phillips ve O'Keane, 2006; Nemeroff ve ark., 2006). Vagus siniri cihaz tarafından uyarıldığında, ağır depresyondaki kişilerde daha az aktif olan beyin yapılarını harekete geçirir.
Psikocerrahi, yani bozukluğu iyileştirme umuduyla beyin dokusunu çıkaran veya tahrip eden ameliyat, en ağır vakalar için ayrılmıştır. En iyi bilinen psikocerrahi prefrontal lobotomidir. 1935 yılında Nobel Ödülü sahibi Egas Moniz tarafından şiddetli fobileri ve anksiyeteyi tedavi etmek için geliştirilen bu prosedür, prefrontal korteks ile beynin geri kalanı arasındaki bağlantıları yok etmektedir. Binlerce hastaya lobotomi yapıldı. Hiçbir zaman bilimsel olarak doğrulanmayan bu prosedür birçok hastayı eskisinden daha kötü durumda bırakmış, zaten acı çeken hastaları ve ailelerini daha fazla üzüntüye maruz bırakmıştır (Valenstein, 1986). Belki de en kayda değer başarısızlık, Başkan John F. Kennedy'nin kız kardeşi Rosemary Kennedy'ye yapılan ve onu ciddi şekilde iş göremez hale getiren lobotomiydi.
Günümüzde hala psikocerrahi yapan çok az merkez vardır ve bu tür ameliyatlar yapıldığında doğası gereği çok daha sınırlıdır ve singulotomi olarak adlandırılır (Dougherty ve ark., 2002). Modern nörogörüntüleme teknikleri kullanılarak beyin yapılarının daha doğru bir şekilde görüntülenebilmesi ve lokalize edilebilmesi, psikocerrahide yeni, daha doğru ve daha faydalı gelişmelerin yakında mümkün olabileceğini göstermektedir (Sachdev & Chen, 2009).
| Önemli Çıkarımlar |
| -Psikostimülanlar genellikle DEHB semptomlarını azaltmak için reçete edilir. -Antipsikotik ilaçlar şizofreni tedavisinde çok önemli bir rol oynamaktadır. Şizofreniyi tedavi etmezler, ancak pozitif, negatif ve bilişsel semptomları azaltmaya yardımcı olarak hastalıkla yaşamayı kolaylaştırırlar. -Antidepresan ilaçlar depresyon, anksiyete, fobiler ve obsesif-kompulsif bozukluk tedavisinde kullanılır. MSS’deki nörotransmitterleri dengelemek için çalışarak ruh halini kademeli olarak yükseltirler. En sık reçete edilen antidepresanlar SSRI’lardır. -Antianksiyete ilaçları (sakinleştiriciler) endişe, gerginlik ve sinirliliği giderir ve yaygın anksiyete bozukluğu (YAB), obsesif kompulsif bozukluk (OKB), travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) ve panik bozukluğu tanısı olan kişiler için reçete edilir. İlaçlar etkilidir ancak bağımlılık ve yoksunluk belirtileri gibi ciddi yan etkileri vardır. -Elektrokonvülsif terapi (EKT), şiddetli depresyon tedavisinde kullanılan, beyinden elektrik akımlarının geçirilerek kasıtlı olarak kısa bir nöbetin tetiklendiği tartışmalı bir prosedürdür. -Daha yeni bir beyin stimülasyonu yöntemi, beyni elektriksel olarak uyarmak için titreşimli bir manyetik bobin kullanan noninvaziv bir prosedür olan transkraniyal manyetik stimülasyondur (TMS). |
| Alıştırmalar ve Eleştirel Düşünme |
| 1. Psikolojik rahatsızlıkları iyileştirmek için ilaç almak hakkındaki görüşleriniz nelerdir? Kendinizi depresif veya endişeli hissediyor olsaydınız antidepresan veya antianksiyete ilacı alır mıydınız? Sizce DEHB olan çocuklara uyarıcı verilmeli mi? Neden ya da neden olmasın? 2. Az önce okuduklarınıza dayanarak, kronik depresyonda olsaydınız ve ilaç tedavisi başarısız olsaydı EKT veya TMS’ye girmeye istekli olur muydunuz? Neden ya da neden değil? |
Yorumlar
Yorum Gönder