Otonom Sistemi Etkileyen İlaçlar
Otonom sistemdeki doğal nörokimyasalların etkilerini anlamanın önemli bir yolu da farmasötik ilaçların etkilerini göz önünde bulundurmaktır. Bu, ilaçların otonomik işlevi nasıl değiştirdiği açısından değerlendirilebilir. Bu etkiler öncelikle ilaçların otonom sistem nörokimyasının reseptörlerine nasıl etki ettiğine dayanacaktır. Sinir sisteminin sinyal molekülleri, çeşitli hedef hücrelerin hücre zarlarındaki proteinlerle etkileşime girer. Aslında, reseptörler dikkate alınmadan hiçbir etki sadece sinyal moleküllerinin kendilerine atfedilemez. Vücudun bu reseptörlerle etkileşime girmek için ürettiği bir kimyasal endojen kimyasal olarak adlandırılırken, sisteme dışarıdan sokulan bir kimyasal ise eksojen kimyasaldır. Eksojen kimyasallar, bitki özü gibi doğal kaynaklı olabilir veya bir ilaç laboratuvarında sentetik olarak üretilebilir.
Geniş Otonomik Etkiler
Otonom sistemi genel olarak etkileyen önemli bir ilaç, sistemle ilişkili farmasötik bir terapötik ajan değildir. Bu ilaç nikotindir. Nikotinin otonom sinir sistemi üzerindeki etkileri, sigaranın sağlıkta oynayabileceği rol göz önünde bulundurulduğunda önemlidir.
Hem sempatik hem de parasempatik gangliyonlardaki otonomik sistemin tüm gangliyonik nöronları, pregangliyonik liflerden salınan ACh tarafından aktive edilir. Bu nöronlar üzerindeki ACh reseptörleri nikotinik tiptedir, yani ligand kapılı iyon kanallarıdır. Pregangliyonik liften salınan nörotransmitter reseptör proteine bağlandığında, pozitif iyonların hücre zarını geçmesine izin vermek için bir kanal açılır. Bunun sonucunda gangliyonlar depolarize olur. Nikotin bu sinapslarda bir ACh analoğu olarak hareket eder, bu nedenle birisi ilacı aldığında, bu ACh reseptörlerine bağlanır ve gangliyonik nöronları aktive ederek depolarize olmalarına neden olur.
Her iki bölümün gangliyonları ilaç tarafından eşit şekilde aktive edilir. Vücuttaki birçok hedef organ için bu net bir değişiklikle sonuçlanmaz. Sisteme gelen rakip girdiler birbirini iptal eder ve önemli bir şey olmaz. Örneğin, sempatik sistem sindirim sistemindeki sfinkterlerin kasılmasına neden olarak sindirimin ilerlemesini sınırlandırır, ancak parasempatik sistem sindirim sistemindeki diğer kasların kasılmasına neden olarak sindirim sistemi içeriğini ilerletmeye çalışır. Sonuç olarak, yiyecekler gerçekten hareket etmez ve sindirim sistemi kayda değer bir şekilde değişmez.
Bunun sorun yaratabileceği sistem kardiyovasküler sistemdir ve bu nedenle sigara içmek kardiyovasküler hastalıklar için bir risk faktörüdür. İlk olarak, kan basıncında önemli bir parasempatik düzenleme yoktur. Sadece sınırlı sayıda kan damarı parasempatik girdiden etkilenir, bu nedenle nikotin tercihen vasküler tonusun daha sempatik hale gelmesine neden olur, bu da kan basıncının artacağı anlamına gelir. İkinci olarak, kalbin otonomik kontrolü özeldir. İskelet veya düz kasların aksine, kalp kası içsel olarak aktiftir, yani kendi aksiyon potansiyellerini üretir. Otonom sistem kalbin atmasına neden olmaz, sadece onu hızlandırır (sempatik) veya yavaşlatır (parasempatik). Bunun mekanizmaları birbirini dışlamaz, bu nedenle kalp çelişkili sinyaller alır ve kalbin ritmi etkilenebilir (aşağıdaki şekil).
Sempatik Etki
Sempatik sistemin nörokimyası adrenerjik sisteme dayanır. Norepinefrin ve epinefrin, α-adrenerjik veya β-adrenerjik reseptörlere bağlanarak hedef efektörleri etkiler. Sempatik sistemi etkileyen ilaçlar bu kimyasal sistemleri etkiler. İlaçlar, sempatik sistemin işlevlerini artırmalarına veya bu işlevleri kesintiye uğratmalarına göre sınıflandırılabilir. Adrenerjik işlevi artıran bir ilaç sempatomimetik ilaç olarak bilinirken, adrenerjik işlevi kesintiye uğratan bir ilaç sempatolitik ilaçtır.
Sempatomimetik İlaçlar
Sempatik sistem doğru çalışmadığında veya vücut homeostatik dengesizlik durumunda olduğunda, bu ilaçlar sempatik efferent yoldaki postganglionik terminallere ve sinapslara etki eder. Bu ilaçlar ya belirli adrenerjik reseptörlere bağlanır ve sempatik postgangliyonik lifler ile hedefleri arasındaki sinapslarda norepinefrini taklit eder ya da postgangliyonik liflerden norepinefrin üretimini ve salınımını artırır. Ayrıca, liflerden salınan adrenerjik kimyasalların etkinliğini artırmak için, bu ilaçlardan bazıları nörotransmitterin sinapstan çıkarılmasını veya geri alımını engelleyebilir.
Yaygın bir sempatomimetik ilaç, dekonjestanların ortak bir bileşeni olan fenilefrindir. Ayrıca göz bebeğini genişletmek ve kan basıncını yükseltmek için de kullanılabilir. Fenilefrin bir α1-adrenerjik agonist olarak bilinir, yani belirli bir adrenerjik reseptöre bağlanarak bir yanıtı uyarır. Bu rolde, fenilefrin akciğer bronşiyollerindeki adrenerjik reseptörlere bağlanacak ve bunların genişlemesine neden olacaktır. Bu yapıların açılmasıyla biriken mukus alt solunum yollarından temizlenebilir. Fenilefrin genellikle Tylenol Sinus® veya Excedrin Sinus® gibi reçetesiz satılan birçok ilacın "sinüs" versiyonunda olduğu gibi analjezikler veya Robitussin CF® gibi göğüs tıkanıklığı için balgam söktürücüler gibi diğer ilaçlarla eşleştirilir.
Psödoefedrin adı verilen ilgili bir molekül, yasadışı amfetamin üretiminde faydalı hale gelene kadar bu uygulamalarda fenilefrinden çok daha yaygın olarak kullanılıyordu. Fenilefrin bir ilaç kadar etkili değildir çünkü hiç emilmeden önce sindirim sisteminde kısmen parçalanabilir. Adrenerjik ajanlar gibi, fenilefrin de midriyazis olarak bilinen göz bebeğini genişletmede etkilidir (aşağıdaki şekil). Fenilefrin bu amaçla bir göz doktorunun veya optometristin muayenehanesinde göz muayenesi sırasında kullanılır. Anestezi altında veya septik şok sırasında olduğu gibi kalp fonksiyonlarının tehlikeye girdiği durumlarda kan basıncını artırmak için de kullanılabilir.
Adrenerjik işlevi artıran diğer ilaçlar terapötik kullanımlarla ilişkili değildir, ancak sempatik sistemin işlevlerini benzer şekilde etkiler. Kokain öncelikle sinapsta dopamin alımını engeller ve adrenerjik işlevi de artırabilir. Kafein, adenozin reseptörü adı verilen farklı bir nörotransmitter reseptörünün antagonistidir. Adenozin adrenerjik aktiviteyi, özellikle de sinapslarda norepinefrin salınımını baskılayacaktır, bu nedenle kafein dolaylı olarak adrenerjik aktiviteyi artırır. Bazı kanıtlar, kafeinin belki de sempatik fonksiyonu artırarak (arttırıcı etki yaparak) terapötik ilaçların kullanımında yardımcı olabileceğini gösteriyor, bu durum Excedrin® gibi reçetesiz satılan ağrı kesicilerde kafeinin bulunmasından da anlaşılabilir.
Sempatolitik İlaçlar
Sempatik fonksiyona müdahale eden ilaçlar sempatolitik veya sempatoplejik ilaçlar olarak adlandırılır. Öncelikle adrenerjik reseptörlere karşı bir antagonist olarak çalışırlar. Noradrenalin veya adrenalinin reseptörlere bağlanma yeteneğini engellerler, böylece etki "kesilir" veya "darbe alır", ilgili son ekler "-litik" ve "-plejik" terimleri ile ifade edilir. Bu sınıftaki çeşitli ilaçlar α-adrenerjik veya β-adrenerjik reseptörlere veya bunların reseptör alt tiplerine özgü olacaktır.
Muhtemelen en bilinen sempatolitik ilaç türü β-blokerlerdir. Bu ilaçlar genellikle kardiyovasküler hastalıkları tedavi etmek için kullanılır çünkü vazokonstriksiyon ve kardiyo-hızlanma ile ilişkili β-reseptörlerini bloke ederler. Bu ilaçlar, kan damarlarının genişlemesini sağlayarak veya kalp atış hızının artmasını önleyerek, konjestif kalp yetmezliği olan veya daha önce kalp krizi geçirmiş bir kişi gibi tehlikeye girmiş bir sistemde kalp fonksiyonunu iyileştirebilir. β-blokerlerin birkaç yaygın versiyonu, spesifik olarak β1-reseptörünü bloke eden metoprolol ve spesifik olmayan bir şekilde β-reseptörlerini bloke eden propanololdür. α-bloker olan ve sempatik sistemi benzer şekilde etkileyebilen başka ilaçlar da vardır.
Sempatolitik ilaçların diğer kullanım alanları antianksiyete ilaçlarıdır. Bunun yaygın bir örneği, bir α-agonist olan klonidindir. Sempatik sistem, sempatik tepkinin "savaş, kaç veya kork" olarak adlandırılabileceği noktaya kadar kaygı ile bağlantılıdır. Klonidin, hipertansiyon ve anksiyetenin yanı sıra ağrı durumları ve dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu da dahil olmak üzere diğer tedaviler için kullanılır.
Parasempatik Etkiler
Parasempatik fonksiyonları etkileyen ilaçlar postganglionik terminallerdeki etkinliği artıran veya azaltanlar olarak sınıflandırılabilir. Parasempatik postganglionik lifler ACh salgılar ve hedeflerdeki reseptörler muskarinik reseptörlerdir. M1-M5 olmak üzere çeşitli muskarinik reseptör tipleri vardır, ancak ilaçlar genellikle belirli tiplere özgü değildir. Parasempatik ilaçlar muskarinik agonist veya antagonist olabilir ya da kolinerjik sistem üzerinde dolaylı etkilere sahip olabilir. Kolinerjik etkileri artıran ilaçlar parasempatomimetik ilaçlar olarak adlandırılırken, kolinerjik etkileri inhibe eden ilaçlar antikolinerjik ilaçlar olarak adlandırılır.
Pilokarpin, göz bozukluklarını tedavi etmek için yaygın olarak kullanılan spesifik olmayan bir muskarinik agonisttir. Fenilefrinin neden olduğu gibi midriyazisi tersine çevirir ve bir göz muayenesinden sonra uygulanabilir. Pilokarpin, irisin düz kası yoluyla göz bebeğini daraltmanın yanı sıra siliyer kasın da kasılmasına neden olacaktır. Bu, kornea tabanındaki delikleri açarak gözün ön bölmesinden aköz hümörün drenajına izin verecek ve dolayısıyla glokomla ilişkili göz içi basıncını azaltacaktır.
Atropin ve skopolamin, belladonna veya ölümcül patlıcangillerin de dahil olduğu Atropa cinsi bitkilerden elde edilen muskarinik antagonist sınıfının bir parçasıdır (aşağıdaki şekil). Bu bitkilerden birinin adı olan belladonna, bu bitkiden elde edilen özlerin göz bebeğini genişletmek için kozmetik olarak kullanıldığı gerçeğine atıfta bulunur. Bu bitkiden elde edilen aktif kimyasallar iristeki muskarinik reseptörleri bloke eder ve göz bebeğinin genişlemesini sağlar, bu da gözlerin daha büyük görünmesini sağladığı için çekici kabul edilir. İnsanlar içgüdüsel olarak daha büyük gözleri olan her şeye ilgi duyarlar, bu da bebeklerde (veya yavru hayvanlarda) göz-kafa büyüklüğü oranının farklı olmasından kaynaklanır ve duygusal bir tepki ortaya çıkarabilir. Güzelavrat otu özütünün kozmetik kullanımı esasen bu tepkiye göre hareket etmekteydi. Atropin, bitkinin diğer adı olan ölümcül itüzümü ile ilgili nedenlerden dolayı artık bu kozmetik sıfatla kullanılmamaktadır. Parasempatik fonksiyonun baskılanması, özellikle sistemik hale geldiğinde ölümcül olabilir. Otonomik düzenleme bozulur ve antikolinerjik semptomlar gelişir. Bu bitkinin meyveleri oldukça zehirlidir, ancak diğer meyvelerle karıştırılabilir. Atropin veya skopolamin zehirlenmesinin panzehiri pilokarpindir.
| İlaç türü | Örnek(ler) | Sempatik etki | Parasempatik etki | Genel sonuç |
| Nikotinik agonistler | Nikotin | Pregangliyonik sinapslarda ACh’yi taklit ederek postgangliyonik liflerin aktivasyonuna ve hedef organa norepinefrin salınımına neden olur | Pregangliyonik sinapslarda ACh’yi taklit ederek postgangliyonik liflerin aktivasyonuna ve hedef organa ACh salınımına neden olur | Çelişen sinyallerin çoğu birbirini yok eder, ancak kardiyovasküler sistem hipertansiyon ve aritmilere karşı hassastır |
| Sempatomimetik ilaçlar | Fenilefrin | Adrenerjik reseptörlere bağlanır veya sempatik etkiyi başka bir şekilde taklit eder | Etkisi yok | Sempatik tonusu artırın |
| Sempatolitik ilaçlar | Propanolol veya metoprolol gibi β-blokerler; klonidin gibi α-agonistler | Adrenerjik ilaca bağlanmayı engeller veya adrenerjik sinyalleri azaltır | Etkisi yok | Parasempatik tonusu artırın |
| Parasemfato-mimetikler/muskarinik agonistler | Pilokarpin | Ter bezleri dışında etkisi yok | ACh’ye benzer şekilde muskarinik reseptöre bağlanır | Parasempatik tonusu artırın |
| Antikolinerjikler/muskarinik antagonistler | Atropin, skopolamin, dimenhidrinat | Etkisi yok | Muskarinik reseptörleri ve parasempatik fonksiyonu bloke eder | Sempatik tonusu artırın |
| …BOZUKLUKLARI Otonom Sinir Sistemi İnsanların yaklaşık yüzde 33’ü taşıt tutması ile ilgili hafif bir sorun yaşarken, yüzde 66’ya varan bir kısmı ise ufku görmeyen, sallanan bir teknede olmak gibi aşırı koşullar altında taşıt tutması yaşamaktadır. Beyin sapındaki bölgeler ile otonom sistem arasındaki bağlantılar bulantı, soğuk terleme ve kusma semptomlarına yol açar. Beynin kusma veya emezisten sorumlu bölümü postrema alanı olarak bilinir. Dördüncü ventrikülün yanında yer alır ve kan-beyin bariyeri tarafından sınırlandırılmamıştır, bu da kan dolaşımındaki kimyasallara, yani kusmayı uyaracak toksinlere yanıt vermesini sağlar. Bu bölge, soliter çekirdek ve vagus sinirinin dorsal motor çekirdeği arasında önemli bağlantılar vardır. Bu otonom sistem ve çekirdek bağlantıları taşıt tutması semptomlarıyla ilişkilidir. Hareket hastalığı, görsel ve vestibüler sistemlerden gelen çelişkili bilgilerin bir sonucudur. Hareket, tamamlayıcı vestibüler uyaranlar olmadan görsel sistem tarafından veya görsel onay olmadan vestibüler uyaranlar yoluyla algılanırsa, beyin kusmayı ve ilişkili semptomları uyarır. Postrema bölgesi tek başına kandaki toksinlere yanıt olarak kusmayı uyarabiliyor gibi görünmektedir, ancak aynı zamanda otonom sistemle de bağlantılıdır ve harekete karşı benzer bir yanıtı tetikleyebilir. Otonomik ilaçlar hareket hastalığıyla mücadele etmek için kullanılır. Genellikle tehlikeli ve ölümcül bir ilaç olarak tanımlansa da, skopolamin hareket hastalığını tedavi etmek için kullanılır. Hareket hastalığı için popüler bir tedavi transdermal skopolamin bandıdır. Skopolamin, atropin ile birlikte Atropa cinsinden elde edilen maddelerden biridir. Yüksek dozlarda bu maddelerin zehirli olduğu ve aşırı sempatik bir sendroma yol açabileceği düşünülmektedir. Bununla birlikte, transdermal bant ilacın salınımını düzenler ve konsantrasyon çok düşük tutulur, böylece tehlikelerden kaçınılır. Bazı web sitelerinin deyimiyle “En Tehlikeli İlaç”ı kullanmaktan endişe duyanlar için dimenhidrinat (Dramamine®) gibi antihistaminikler kullanılabilir. |
| İNTERAKTİF BAĞLANTI 3-D filmlerin yan etkileri hakkında bilgi edinmek için bu videoyu izleyin. Bu videoda tartışıldığı gibi, 3 boyutlu çekilen filmler, mide bulantısı ve terleme gibi otonomik semptomları ortaya çıkaran hareket hastalığına neden olabilir. Ekranda algılanan hareket ile dengede herhangi bir değişiklik olmaması arasındaki kopukluk bu semptomları uyarır. Sizce neden ekrana yakın veya salonun tam ortasında oturmak 3 boyutlu bir film sırasında hareket hastalığını daha da kötüleştiriyor? |
Yorumlar
Yorum Gönder